VEDİBASAR MAHALI
Vedibasar mahalı - Adı Vedi çayının adındandır. “Vedi” - ərəbcə “vadi” deməkdir. İndiki Ermənistanda mövcud olan azərbaycanlıların yaşadığı mahal. Osmanlı dönəmində Vedi nahiyəsi davamı olan Vedibasar mahalı İrəvan xanlığının tərkibinə daxil olmuşdur. Sonra mahal ərazisində Şərur-Dərələyəz qəzası təşkil olunmuşdur.1590-ci ilin icmal dəftərinə görə Osmanlı İmperiyasının İrəvan əyalətinə tabe olan Vedi nahiyəsində aşağıdakı kəndlər mövcud idi:
Böyük Vedi Vedi Ulya kəndi
Avşar kəndi
Böyük Dəvəli kəndi
Kiçik Dəvəli kəndi
Əngiz kəndi
Ağcakilsə kəndi
Acısu ciftliyi
Əsti (?) kəndi
Kiçik Vedi kəndi
Qarabağ kəndi
Ciqin kəndi
Bağçacıq kəndi
Molla Seyfəddin kəndi
Xosrov kəndi
Görçü viranı məzrəəsi
Qızılbulğun (?) məzrəəsi
Çukəndər (?) kəndi
Yuxarı Qarabığ kəndi
Aşağı Qarabığ kəndi
Qızılviran kəndi
Zəncirli kəndi
İncədərə kəndi (Başqa adı Gəncəlidir)
Kütüs kəndi
Bakir məzrəəsi
Heks kəndi
Çaklı kəndi
Cərmaris kəndi
Axurabulaq və Dikmədaş məzrəələri
Küsüsüz kəndi
Çardaqlı kəndi
Punus kəndi
Qaraca Abdal kənd
Gülkənd
Tinas kəndi
Şeyxçiq kəndi
Kənizək kəndi
Axirəs (?) kəndi
Xəmud kəndi
Kar-vansara məzrəəsi
Mənkik kəndi
Sənasir (?) məzrəəsi
Qədli kəndi
Tizəkü kəndi
Musa Dərviş kəndi
Salmansaray kəndi
Əliqara kəndi
Misir Dərviş kəndi
Şiranqoç kənd
Qaraxaç kəndi
Herarus kəndi
Ərmük kəndi
Güldərviş kəndi
Qamışlıçuxur kəndi
Kürəvan kəndi
At ağılı və At qışlağı məzrəələri
Yaraqlıbucaq kəndi
Pirilər kəndi
1728-ci ilin icmal dəftərinə görə Osmanlı İmperiyasının İrəvan əyalətinin İrəvan livasına tabe olan Vedi nahiyəsində aşağıdakı kəndlər mövcud idi:
Böyük Vedi kəndi
Kiçik Vedi kəndi
Dəvəli kəndi
Əngiz kəndi (Böyük Qarabağ kəndinin yaxınlığında yerləşirdi)
Reyhanlı kəndi
Şirazlı kəndi
Əfşaryerli kəndi
Zimmi Vedisi kəndi
Kəstənli kəndi
Qarança kəndi (kəndin başqa adı Şəbiklidir)
Qarança məzrəəsi
Böyük Meralar (?) kəndi
Qarança Şətli kəndi
Haramlı Şətli kəndi
Küsühlü Şətli kəndi
Kiçik Meralar (?) kəndi
Qarança kəndinin yaxınlığında olan Nəsibli qışlağı
Qayçı kəndi (kəndin başqa adı İmamquludur)
Piri-qayib qışlağı (Qışlağın başqa adı Qayçıdır)
Xaçlı kəndi (kəndin başqa adı Çiçəklidir)
Sarablı kəndi
Sarı Musalı kəndi
Daşlıqaya kəndi
Kürəvan kəndi
Yuxarı Çadırğan kəndi
Aşağı Çadırğan kəndi
Çovgəndiz (?) kəndi
Şıqşıq kəndi
Qarabağ kəndinin yaxınlığında yerləşən Cəfərkənd
Qızılviran kəndi
Xanəhməd kəndi
Dağıdılmış kəndlər
1826-1828-ci illər Rusiya-İran və 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibələri nəticəsində Dərəçiçək mahalında dağıdılmış kəndlərin siyahısı:
1. Reyhanlı, 2. Şirazlı, 3. Qaralar, 4. Saray, 5. Cadqıran, 6. Qarabağlar-Sufla, 7. Qarabağlar-Uliya, 8. Talasavan, 9. Şahablı, 10. Zəncirli, 11. Pünüt, 12. Şorsu, 13. Daşnov, 14. Həsənqala, 15. Cəfərli, 16. Örtük, 17. Vəlican, 18. Keşağlı, 19. Abbasabad, 20. Əli Qızıl, 21.Muradabad, 22. Əliabad, 23. Əliqırıq, 24. Günlük, 25. Baxmacıq, 26. Xamut, 27. Qızılverən, 28. Zimmi, 29. Musacıq, 30. Hand, 31. Qazançı, 32. Xosrov, 33. Haxıs.
Mövcud olan kəndlər
1828-ci ildə Vedi mahalında mövcud olan kəndlərin siyahısı
1. Xorvirab (Şıxlar (Vedibasar)), 2. Vedi-Sufla, 3. Əli-Məhəmədqışlağı, 4. Şüyütlü (Şidli), 5. Xalisa, 6. Dəvəli, 7.Daşlı, 8. Vedi-Uliya, 9. Koravan, 10. Yengicə, 11. Avşar, 12. Sədərək, 13. Əsni, 14. Kərki, 15. Qədili, 16. Qaraağac, 17. Camışbasan, 18. Cığın, 19. Cırmanıs, 20. Küssuz, 21. Ərmik
1833-cu il iyunun 23-də Erməni vilayəti Şərur dairəsinin Vedibasar mahalı olmuşdur. Rusiya İmperatorunun 9 iyun 1849-cu il fərmanı ilə İrəvan quberniyası yaradılmışdır. 1850-ci il yanvar ayının 1-dən qüvvəyə minən həmin inzibati-ərazi bölgüsünüə görə İrəvan quberniyasının İrəvan qəzası 4 nahiyədən ibarət idi: Zəngibasar, Sürməli, Şərur və Sərdarabad nahiyələri. Vedibasar isə Şərur nahiyəsinin tərkibində mahal idi.
1828-ci ildə Vedibasar mahalında 3449 nəfər azərbaycanlı, 15 erməni yaşamışdır.
1831-ci ilin kameral təsvirində Vedibasar mahalında 574 müsəlman, cəmi 2 yerli və işğaldan sonra İrandan köçürülmüş 200 erməni ailəsi qeydə alınmışdır. Amma 574 ailə müsəlmanların sayını real əks etdirmir, çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əhalinin xeyli hissəsi hərbi əməliyyatlar gedən ərazilərdən uzaqlaşmış və yalnız 1834-cü ildən sonra geri qayıtmağa başlamışdılar. 2 yerli erməni ailəsi Böyük Vedi kəndində qeydə alınmışdır, İrandan köçürülən erməni ailələrindən 1 ailə Xorvirab, 101 ailə Dəvəli, 98 ailə isə Böyük Vedi kəndində məskunlaşdırılmışdı. 1831-ci ildə Vedibasar mahalında yaşayış olan 21 kənd qeydə alınmış, 36 kənddə isə yaşayış olmamışdır. Həmin kəndlərin əhalisi 1827-ci ilin yayındakı hərbi əməliyyatlar zamanı ətraf ərazilərə dağılmışdı. 1834-1835-ci illərdə geri qayıdan müsəlman əhali bu kəndlərdən bir çoxunu - Şirazlı, Qaralar, Qarabağlar, Bağçacıq, Zimmi, Xosrov, Haxıs və bir sıra digər kəndlərini artıq məskunlaşdırmışdı. 1879-cu ildə Vedibasar mahalında 70 kənd, Şərur-Dərələyəz qəzasının keçmiş Şərur nahiyəsinə aid olan ərazidə isə 62 kənd qeydə alınmışdır. 1931-ci ildə Vedibasar mahalında 16 bəy və Sultan ailəsi qeydə alınmışdır. Vedibasarda 5 axund və molla ailəsi, 2 mirzə, 1 seyid, Şərur mahalında isə 22 axund və molla, 9 mirzə, 10 seyid, 4 dərviş ailəsi yaşayırdı.
