Ağudi kəndinin Ağyazı qəbiristanlığı.

"Ermənistanda azərbaycanlılara məxsus qəbiristanlıqların sistemli qaydada dağıdılmasının nəticələri və beynəlxalq hüquqi məsuliyyətə dair"
HESABAT VƏ MATERİALLAR

Ağudi kəndinin Ağyazı qəbiristanlığı.

Məkan: Qarakilsə rayonu, Ağudi kəndi (Az.)/ Sünik marzi, Ağitu kəndi (Erm.)

Ağudi-Zəngəzur bölgesinde (9 sentyabr 1930-cu ilden - Qarakilse rayonu, 2 mart 1940-cı ildan Ildan Sisian rayonu), Ba-zarçayın sol sahilinde. Väğudi kandi ilə Qarakilsə qasabesi ara sında dağlıq ərazisində yerləşən azərbaycanlı kandi. Kendin adı tarixi manbalarde XIX asrin I yarısından etibarən müsalman kandi kimi xatırlanmışdır. Sonrakı kameral tesvir ve statistik məlumatlar kand əhalisinin azərbaycanlılardan (o dövrün rasmi sanadlarinda "müsalman" və ya "Tatar" kimi qeydə alınan) ibarat olduğunu sübut etmişdir. 1914-cü ile ald "Qafqaz Təqvimi'nda kanddə 1070 nefer azərbaycanlının (manbode "Tatar"-8.8., S.H.) yaşadığı gösterilmişdir

28 may 1918-ci ilden etibarən, evveller Yelizavetpol quber niyasının Zəngəzur qəzası I polis sahesi Voğudi kend icmasının tarkibinde olan Ağudi kandi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Zəngəzur qəzasına daxil olmuşdur. 1918-ci ilin sentyabr ayında ermani tecavüzüna məruz qalan Ağudi kəndinin əhalisindən 150 nafar kişi, 100 nafar qadın ve 75 nafar uşaq qətlə yetirilmiş, sağ qalan əhalisi kandi tark etmək məcburiyyətində qalmış, kand isə ermənilər tarafindan işğal edilmişdir. Sovet hakimiyyəti dövründə, sovet-bolşevik rajimi Azərbaycan xalqının iradəsine zidd olaraq Zangezur qezasının qərb hissasini Ermənistan SSR-e vermişdir. Bunun ardınca, 1921-ci ilde kande geri qayıdan 298 nefor azarbay

canlı kendi yeniden abadlaşdıraraq məskunlaşmağa başlamışdır 1980-ci illarin sonlannda Ermənistanın Azərbaycanın ta rixi torpaqlarına qarşı başlatdığı ərazi iddiaları və etnik təmizlə me neticesində Ermənistan SSR-də azərbaycanlıların yaşadığı bütün yaşayış yerlərindən əhalinin zorla deportasiyası hayata keçirilmişdir. 1988-ci il dekabr ayında Ağudi kəndinin azərbaycan I sakinləri də erməni cinayətləri və zorakılığından öz hayatlarını xilas etmək üçün Azerbaycan Respublikasına sa panah gətirmişdir. Ermənistan Respublikası All Sovelinin 3 aprel 1991-ci il tarixdi qərarı ilə Ağudi kandi Agitu adlandırılmışdır.

TƏHLİL:

KH-9 Mekan tahlili üçün istifadə olunan 3 iyul 1980-ci Hexagon peyk tasviri (sağda yuxarıdakı) asasında apanlan təhlillər zamanı qəbiristanlığın əhatə etdiyi landşaftın xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Bu təhlillarin naticelarina asasən, qəbiristanlıq 1.97 ha arazidə yerləşmiş və qəbirüstü abidələri köhnə qebir daşların-dan ibaret olduğu üçün heterojen, xallı sathi ilə təsbit olunmuşdur. Azərbaycanlı ahalinin kanddan deportasiya edilməsindən « sonra qəbiristanlığın vəziyyətini müayyan etmək məqsədilə 1980-ci il ve 31 Avqust 2011-ci il (WorldView-2) (sağda aşağıdakı) tarixli peyk tasvirlari esasında müqayisəli təhlil apanımışdır. Tahlillərin naticələrinə əsasən, qəbiristanlığın 1989-2011-ci illərdə tamamilə məhv edildiyi müəyyən edilmişdir. Qəbiristanlığın qərb hissəsində isə yeni erməni qəbiristanlığı salınmışdır. 2013-cü ildə ərazidə olan Bertramz adlı fotoqraf tərəfindən qəbiristanlıqdan qalan bir neçə dağıdılmış qəbirüstü abidanin fotosunu çakmişdir. Bu fotolar mahvetme prosesini bir daha təsdiqləyir. Fotograf ərazidə az sayda adsız və dağıdılmış qəbir daşları ile barabor üzəri ərəb əlifbası ilə yazılan epiqrafik baş daşının da. fotosunu çakmişdir (şekil N№4-5)

Baş daşı üzərindəki rəqəm hicri 1271-ci il, miladi tarixi 1854-cü ildir. 2021-ci ildə qəbiristanlıqda olmuş digar fotograf Gurdeep Mattu dağıdılmış sərdabənin fotosunu çəkmişdir. Sərdabənin qapısı üzərində vandalizm heraks tlari izlenmişdir. Kitabe yazısında "heza faro el-marhum... 1255-in (1840) tarixidir hissau oxuna bilinmişdir. Vandalizm aktı nəticəsind Serdabanin sahibinin adı silindiyindan oxunması mümkün olmamışdır (şak N2-3) 2013-cü il və 20 iyul 2022-ci (CNES) Airbus) peyk təsvirlərinin müqayisali taha qəbiristanlıq ərazisində bir neçə yeni torpaq yolların qəbiristanlıq üzərindən salınmasını təsbit etmişdir.

Beləliklə, qəbiristanlıq azərbaycanlıların kanddan deportasiya edilməsindən sonra ağır çəkildə vandalizma məruz qoyulmuş, dağıdılmış və üzərində yazılar olan bütün qəbir daşları yox edilmişdir. Onun üzərində torpaq yolların çəkilməsi isə məhv etmə prosesini sona çatdırmışdır.

COĞRAFİ LOKASİYA: Ağyazı qəbiristanlığı kənddən Qarakilsə istiqamətinde, indiki H44 şossesinin solun da, hündür təpədə yerləşir. Bu yer 1974-с il tarixli (1:50000 miqyaslı) sovet topografik xəritəsində işarələnmişdir. Müəlliflar 1974-cü tarixli topoqrafik xəritədə göstərilen koordinata istinad ederak 1980-ci il tarixli KH-9 Hexagon təsvirində qəbiristanlığı təsbit etmiş ve onun dəqiq koordinatını müəyyənləşdirmişdir

İSTİNADLAR: 
1. Nazir Əhmədli.  Zəngəzur mahali kameral təsviri 1832-1833-ci illər (Bak: Bim ve Tata 202111151
2. Каекалий календарь на 1912 год. Ото Ст тический, под ред. А. А. Эльзентаци Стельмащук (Тифлись. Типография канцелярия наместника его Императорского Величества Е.И.В. на Кавказе 1914) с. 84

3. календарь на 1917 г. О Статистический, под ред. Н. П. Стельная (Тифлись. Типография канцамирие дисстни его Императорского Величества Е.И.В. на Канк 1916) 6.53.

4. Адрес-календарь Азербайджанской Республики на 1920 2 (10 год издание, под ред. А. K Ставровского (Баку. Прави

5. О разорове арминна Агуди Заневзурского уезда ARIA 10E1 005-

6. Zaven Kokotyan, Son yüzildə Sovet Ermənistanı əhalisi (1831-1931) 

7. Əziz Ələkbərli, Qərbi azərbaycanlıların 1988-ci il soyqırımı (sənədlərin dili ilə) (Bakı: Nurlan nəşriyyatı, s.247.2008), 8.  Ermənistan Respublikası Ali Sovetinin Bülleteni, 1991, № 7 (987), 129-cu maddə, s.28 (erməni dilində).

9. KH-9 Hexagon, D3C1216-100138A004, July 03, 1980, USGS EROS Data Center.Map.
 10. WorldView-2, August 31, 2011, DigitalGlobe via Esri

11. 20 July, 2022. Source: CNES/Airbus via Google Earth.

12. Генеральный Штаб, J-38-21-А (Сисиан) [xəritə], 1:50000, 1974.